Jeffrey E. Young, twórca terapii schematów wyróżnił nieadaptacyjne schematy poznawcze czyli „szkodliwe dla jednostki wzorce emocjonalne i poznawcze wywodzące się z wczesnego dzieciństwa i powtarzane przez całe życie”. Schematy zostają aktywowane w momencie, gdy bieżąca sytuacja przypomina definiujące doświadczenie z dzieciństwa. Największą wadą ich obecności w naszej psychice jest ich zniekształcający wpływ na postrzeganie przez nas świata. Można zatem powiedzieć, że schematy są jak okulary, które nakładają filtr na to, w jaki sposób patrzymy na siebie, świat i innych ludzi wokół nas.

Przyczyny powstawania nieadaptacyjnych schematów

Do rozwoju nieadaptacyjnych schematów mogą przyczynić się cztery rodzaje negatywnych doświadczeń:

• Niezaspokojone potrzeby emocjonalne, takie jak czułość ze strony rodziców, poczucie bezpieczeństwa, tożsamości, czy też wolność wyrażania swoich uczuć.
• Traumatyzacja lub wiktymizacja – doświadczenia znęcania się bądź traumy
• Nadopiekuńczość lub brak ograniczeń ze strony rodziców
• Selektywna identyfikacja i internalizacja, czyli sposób przyswajania postaw lub zachowań naszych rodziców. Część z nich może rozwinąć się w schematy, a inne w tryby, zwane również metodami radzenia sobie.

Najsilniejsze, a zatem najgłębiej zakorzenione w nas schematy, powodują bardzo intensywne emocje i cierpienie psychiczne. Bardzo łatwo je uruchomić, ponieważ są wyuczonymi przez nas, często poza naszą świadomą kontrolą, wzorcami myślenia i zachowania.

Obszary schematów

W modelu, którym posługuje się terapia schematów, istnieje pięć głównych obszarów schematów, którym towarzyszą zdefiniowane wczesne nieadaptacyjne schematy. Obszary te to:

Rozłączenie i odrzucenie

Osoby przejawiające schematy z tego obszaru pochodzą zwykle z rodzin, gdzie panuje chłód emocjonalny i dystans między rodzicami a dzieckiem, czy też wybuchowość a nawet przemoc ze strony rodziców. Czują się osamotnione, odrzucone w otoczeniu swojej najbliższej rodziny. Przez to wykształca się w nich przekonanie, że nie mogą liczyć na zaspokojenie potrzeb bezpieczeństwa, troski, empatii czy szacunku ze strony innych.

Do obszaru Rozłączenie i odrzucenie należy pięć schematów:

• opuszczenie/niestabilność więzi – osoba postrzega swoich bliskich jako kogoś niestabilnego, na kim nie można polegać, zwłaszcza w obszarze wsparcia emocjonalnego, bliskości, czy też praktycznej pomocy. Uważa, że wszystkie bliskie związki w końcu się rozpadną.
• nieufność/skrzywdzenie – osoba jest przekonana, że inni chcą ją wykorzystać i zakłada, że zostanie skrzywdzona, oszukana, zmanipulowana lub upokorzona. Konsekwencją tego jest duża podejrzliwość w relacjach z innymi.
• deprywacja emocjonalna – osoba wierzy, że inni ludzie wystarczająco lub wcale nie zaspokoją jej potrzeb, zarówno fizycznych, jak i potrzeby bezpieczeństwa, troski, empatii czy przewodnictwa
• wadliwość/wstyd – osoba jest przekonana o tym, że jest pełna wad, ułomna, gorsza od innych. Nie chce dopuścić innych do bliższego kontaktu z lęku przed tym, że gdy ją bliżej poznają, odkryją jej wady. Nadmiernie przejmuje się oceną innych i jest przepełniona ciągłym poczuciem wstydu z powodu wyobrażonych własnych wad.
• izolacja społeczna/wyobcowanie – osoba ma wrażenie, że jest odmienna od innych osób, czuje się odizolowana od reszty świata.

Osłabiona autonomia i brak dokonań

Osoby przejawiające schematy z tego obszaru pochodzą zwykle z rodzin, gdzie rodzice wykazywali się nadmierną opiekuńczością, ciągle ostrzegali przed czyhającymi niebezpieczeństwami, stawiali dzieciom zbyt wysokie wymagania lub zaniedbywali swoje dzieci, przez co te musiały wykształcić w sobie zachowania pomagające zmierzyć się z rzeczywistością.

Do obszaru Osłabiona autonomia i brak dokonań należą cztery schematy:

• Zależność/niekompetencja – osoba czuje się bezradna i zależna od innych, brak jej pewności siebie pozwalającej dokonywać własnych wyborów czy próbować czegoś nowego
• Podatność na zranienie/zachorowanie – osoba czuje lęk przed, według niej, nadchodzącą katastrofą dotyczącą jej lub jej bliskich, odczuwa bezradność i podejmuje nadzwyczajne środki ostrożności w celu uniknięcia tej katastrofy
• Uwikłanie emocjonalne – osoba nadmiernie angażuje się w relacje, utrudnia jej to rozwinięcie własnej tożsamości, często ma poczucie, że w relacji jedna osoba nie poradzi sobie bez drugiej
• Porażka – osoba dewaluuje swoje osiągnięcia i uważa, że inni osiągają większy sukces oraz nie podejmuje prób, ponieważ jest przekonana o swojej porażce

Uszkodzone granice

Osoby przejawiające schematy z tego obszaru pochodzą zwykle z rodzin, które cechują się brakiem wymagań, nadzoru oraz wyciągania konsekwencji z działań, a także pobłażliwością lub poczuciem wyższości nad innymi ludźmi.

Do obszaru Uszkodzone granice należą dwa schematy:

• Roszczeniowość/wielkościowość – osoba nie przejawia empatii, uważa się za lepszą od innych i uważa, że przysługują jej specjalne prawa, uważa, że nie podlega zasadom obowiązującym w społeczeństwie, a co za tym idzie, że wszystko ujdzie jej na sucho; ważna dla takiej osoby jest również kontrola nad sytuacją oraz nad ludźmi
• Niedostateczna samokontrola/samodyscyplina – osoba ma trudności z samokontrolą, tolerowaniem frustracji oraz z tłumieniem ekspresji emocji, uczuć i impulsów, chce unikać uczucia dyskomfortu

Nakierowanie na innych

Osoby charakteryzujące się schematami z tego obszaru przedkładają potrzeby innych nad swoje własne. W dzieciństwie aprobata ze strony ich rodziców mogła być zależna od ich osiągnięć, np. edukacyjnych. W dorosłym życiu, chcąc otrzymać miłość ze strony innych, mają nadmierne poczucie odpowiedzialności za siebie i innych, czują, że wszystko jest „na ich barkach”.

Do obszaru Nakierowanie na innych należą trzy schematy:

• Podporządkowanie się – aby uniknąć odrzucenia, osoba poświęca się dla innych i podporządkowuje ich woli. Tłumione przez nią emocje takie jak złość mogą z czasem przekształcić się w objawy psychosomatyczne, albo zachowania bierno-agresywne
• Samopoświęcenie – osoba poświęca się dla innych dlatego, że ma przekonanie, że są oni słabsi od niej samej i jej pomoc jest konieczna. Z czasem frustracja spowodowana ciągłą troską o innych może przerodzić się w żal wobec nich
• Poszukiwanie Akceptacji / Uznania – osoba poszukuje aprobaty czy też podziwu ze strony innych kosztem zaspokojenia własnych potrzeb. Może to rodzić nadmierną potrzebę wysokiej pozycji, urody, poklasku

Nadmierna czujność i zahamowanie

Charakterystyczne dla osób z tego obszaru jest tłumienie spontanicznych uczuć i potrzeb, aby postępować zgodnie z regułami i wartościami. Źródeł tego typu zachowań możemy doszukiwać się w wychowaniu w rodzinie, w której duży nacisk kładziony był na osiągnięcia, dążenie do perfekcji i tłumienie emocji. Opiekunowie oczekiwali spełnienia wygórowanych standardów, byli pesymistycznie nastawieni i moralizatorscy oraz przejawiali krytycyzm.

Do obszaru Nadmiernej czujności i zahamowania zaliczyć możemy następujące schematy:

• Negatywizm/pesymizm – osoba skupia się tylko na negatywnych stronach, ignorując przy tym aspekty pozytywne. Często się zamartwia i jest nadmiernie czujna, narzeka, ale nie ma odwagi podejmować decyzji.
• Zahamowanie emocjonalne – przejawia się w ścisłej kontroli emocji i impulsów, ponieważ osoba uważa, że poprzez ich wyrażanie mogłaby zranić innych lub wzbudzić w sobie poczucie wstydu bądź opuszczenia. Unika spontanicznej ekspresji emocji, zwłaszcza złości, smutku i radości. Nie angażuje się w konflikty i zdaje się być przesadnie racjonalna.
• Nadmierne wymagania/nadmierny krytycyzm – osoba sądzi, że musi się nieustannie starać, by uniknąć krytyki, a i tak nigdy nie będzie dostatecznie dobra. Skłania się w stronę perfekcjonizmu i sztywnych zasad, co nierzadko objawia się zaabsorbowaniem czasem i wydajnością. Jednostka nie jest w stanie odprężyć się i czerpać radości z życia. Ma również problem z utrzymaniem dobrych relacji z ludźmi. Schemat ten może odnosić się do własnej osoby lub do innych ludzi.
• Bezwzględna surowość – wiąże się z przekonaniem osoby, że każdy powinien być surowo karany za swoje błędy. Jednostka okazuje agresję, nietolerancję i niecierpliwość. Trudno jej przebaczać czyjeś błędy. Nie potrafi uwzględniać okoliczności ani uczuć tego, kto błąd popełnił. Ten schemat również może odnosić się do własnej osoby lub do innych ludzi.