W dzisiejszym poście dotyczącym heurystyk omówimy heurystykę dostępności.

Heurystyka dostępności to uproszczona metoda wnioskowania polegająca na ocenie częstości lub prawdopodobieństwa zdarzeń na podstawie tego, jak łatwo jest nam je przywołać z pamięci. Warto tu podkreślić, że łatwiej przywołać nam jest do świadomości zdarzenia mocno nacechowane emocjonalnie, ale o tym później. Heurystyka dostępności w codziennym życiu często pozwala nam dokonywać prawidłowego wnioskowania, gdyż częstsze wydarzenia łatwiej nam jest sobie przypomnieć. Jednak niekiedy dochodzi do błędów, gdy na skutek ostatnio przeżytych doświadczeń czy doniesień medialnych źle oszacujemy prawdopodobieństwo danego zdarzenia.

Dla przykładu, czemu ludzie boją się latać, albo przeceniają niebezpieczeństwo ataku rekina? Dlaczego osoby, które padły ofiarą kradzieży, przeceniają prawdopodobieństwo ponownej kradzieży?

Dlaczego boimy się latać?

Zacznijmy od tego, dlaczego panuje tak powszechny strach przed lataniem. Awiofobię, czyli strach przed lataniem samolotem odczuwa nawet 30 proc. społeczeństwa¹. Boimy się turbulencji, tego że nie mamy kontroli oraz tego, że dojdzie do katastrofy lotniczej.

Skąd ten strach przed katastrofami lotniczymi? W końcu, żeby doświadczyć takiej katastrofy na własnej skórze, musielibyśmy zmierzyć się z nieprawdopodobnie niskim prawdopodobieństwem. W 2022 r. w wyniku katastrof lotniczych na całym świecie zmarło jedynie 229 osób, co jest nieporównywalnie małą liczbą w stosunku do ofiar śmiertelnych w ruchu drogowym, których w tym samym roku było aż 1896 w samej tylko Polsce². Jeśli nie statystyki to, co sprawia, że tak boimy się wsiąść na pokład?

Winnego należy tutaj szukać w naszym błędnym wnioskowaniu wynikającym z heurystyki dostępności. O wiele łatwiej przywołać nam z pamięci obraz katastrofy lotniczej, widowiskowej, spektakularnej, w której ginie więcej osób niż w pojedynczym wypadku drogowym. Co więcej, lęk ten potęguje również wizerunek lotów w mediach i filmach, gdzie pokazywane są katastrofy, ponieważ skutkują one zwiększoną oglądalnością. To samo tyczy się lęku przed rekinami. One też wydają nam się skrajnie niebezpieczne ze względu na wizerunek, który został nam narzucony przez kulturę masową. Zarówno widok katastrofy lotniczej, jak i obrazy krwiożerczych rekinów wywołują u nas bardzo silne emocje, które mają ogromny wpływ na zapamiętywanie. Struktury odpowiedzialne za emocje znajdujące się w mózgu są połączone z tymi odpowiedzialnymi za zapamiętywanie. Możemy z tego wyciągnąć prosty schemat:

Błędy poznawcze wynikające z heurystyki dostępności

Efekt świeżości

Skoro omówiliśmy już, dlaczego boimy się latać samolotami, to zastanówmy się nad kolejną kwestią, to jest, dlaczego osoby, które padły ofiarą kradzieży przeceniają prawdopodobieństwo tego zdarzenia w przyszłości. W grę wchodzi tutaj efekt świeżości, czyli zjawisko polegające na silniejszym oddziaływaniu najświeższych informacji. To znaczy, że jeśli coś przytrafiło nam się niedawno, to jest nam to sobie łatwiej przypomnieć i zgodnie z tym, co już wcześniej przedstawiliśmy, jeśli coś jest dla nas łatwiejsze do odpamiętania, to wnioskujemy o wysokim prawdopodobieństwie. Tak więc osoby, które padły ofiarą kradzieży będą od momentu kradzieży bardziej ostrożne i przezorne. Efekt ten jednak łagodnieje lub mija z czasem.

Zależność magiczna

Kolejny z błędów, które mogą wystąpić z powodu wykorzystywania heurystyki dostępności to, wywodzący się z warunkowania instrumentalnego termin, zależność magiczna. Polegający na szczególnej relacji, w której jesteśmy przekonani o występowaniu relacji pomiędzy jakimś zachowaniem a reakcją, która to relacja nie istnieje w rzeczywistości.

Dla przykładu pewien uczeń na ważny egzamin zabiera nowy żółty długopis. Pomimo faktu, iż uczeń przygotował się tak jak zwykle do egzaminu, to idzie mu on lepiej niż zwykle. Po otrzymaniu zaskakująco wysokiej oceny szybko łączy, że jedyne co się zmieniło w porównaniu z wcześniejszymi egzaminami to posiadanie żółtego długopisu i że to on przyniósł mu szczęście. Od tego momentu na każdy sprawdzian czy kartkówkę nosi ze sobą ten szczególny długopis z myślą, że istnieje zależność pomiędzy nim a dobrą oceną. W końcu, jeśli coś działa, to należy to powtarzać, podpowiada nam mózg.

Ten sam mechanizm pozwala nam wysiadać z autobusu nacisnąwszy guzik, w końcu jesteśmy zdolni do skojarzenia zachowania z jego konsekwencjami. Natomiast różnica polega na tym, że nie zawsze te heurystyczne metody pozwalają nam na prawidłową ocenę sytuacji.

Efekt pewności wstecznej

„Od początku wiedziałem!” „Wiedziałam, że tak będzie!” Zdarzyło wam się kiedyś wypowiedzieć te słowa? Obrazują one doskonale efekt pewności wstecznej polegający na tendencji do oceniania wydarzeń z przeszłości jako bardziej prawdopodobne i przewidywalne, niż faktycznie były. Dlaczego tak się dzieje? Przede wszystkim winne mogą tu być dwa zjawiska. Po pierwsze mamy tendencję do odpamiętywania swoich przewidywań jako trafniejszych, po drugie wiedza na temat tego, co się faktycznie stało jest dla nas łatwiej dostępna, w porównaniu z wiedzą na temat możliwości, które mogły się wydarzyć. W końcu mogło się wydarzyć wszystko, a to, co się stało mamy dostępne w naszym magazynie pamięci.

Badania

Heurystyka dostępności została wyróżniona jako jedna z heurystyk wydawania sądów przez Amosa Tversky’ego i Daniela Kahnemana po przeprowadzeniu licznych badań eksperymentalnych w latach 70. XX wieku³. Jednym z eksperymentów dotyczącym heurystyki dostępności było badanie przeprowadzone na studentach, których podzielono na dwie grupy. Jednej pokazano listę składającą się z 19 nazwisk sławnych mężczyzn oraz 20 nazwisk mniej sławnych kobiet, natomiast drugiej listę składającą się z 19 nazwisk sławnych kobiet i 20 nazwisk mniej sławnych mężczyzn. Zadaniem badanych było odpamiętanie jak największej liczby nazwisk z listy. Pomimo iż w obu przypadkach na listach znajdowało się mniej znanych nazwisk, to badani wypisywali więcej nazwisk osób sławnych i jedynie 15% osób wypisało więcej nazwisk osób mniej znanych.

Zapraszamy do śledzenia kolejnych wpisów z tej serii!

1. Danowska-Tomczyk, A., (2023). Awiofobię da się pokonać. Pismo Okręgowej Izby Lekarskiej w Łodzi „Panaceum” 7–8 (28). 10-11. ↩︎
2. Symon, E., Rzepka, P., (2023). Wypadki drogowe w Polsce w 2022 roku. Komenda główna policji biuro ruchu drogowego. ↩︎
3. Kahneman, D., Slovic, P., Tversk,y A. (1982) Judgment under uncertainty: heuristics and biases. New York: Cambridge University Press. ↩︎

#psychoedukacja #psychologia #heurystyki #błędypoznawcze #pułapkimyślenia